Төв аймгийн зарим сумдын удамт хурдан хүлгүүд, эрдэмт мэргэн уяачид

Баянбараат: Энэ суманд Галсан, Махшир, Пунцагбалжир, Цэрэнпунцаг, Даймий гэх мэтийн сайн уяачид байсан ба Баянбараатаас улсын наадамд дөрвөн морь түрүүлж, 12 морь айрагдсан байна. Тавиад оны үед тодорсон хурд нь Даймий начингийн бор азарга бөгөөд тэр нь том, жижиг наадамд нийт есөн удаа, түүнээс улсын наадамд гурав айрагдаж, Төв аймгийн наадамд хоёр түрүүлжээ. Мөн Чойдогийн харлаг морь улсын наадамд нэг түрүүлж, хэд хэд айрагджээ. Энэ нутгийн эрт үеийн нэрт уяач Шаахүүгийн Шагдарын хүү Балбар 1980-аад онд нэгэн буурал морийг сайн уяж хурдлуулж байлаа. Балбарын буурал, Баянцагааны Санайдагвын алаг хоёрыг ач тач уралдаж явахад Түвдэнгийн алаг ар дээр нь татаастай явсаар байгаад барианы адаг дээр хоёуланг нь дайраад түрүүлж байв. Балбарын буурал морь нэг жил Алдар толгойн тэндээс хол тасран зугтаад араас нь  хөөсөн Гэндэнгийн хүрэн халзанд огт гүйцэгдэлгүй хол түрүүлсэн билээ. Энэ морь улсын наадамд нэг түрүүлж, дөрөв айрагджээ.
Өнжүүл: Энэ суманд дээр цагт Жилэнгийн Цэдэн зэрэг сайн уяачид байсан бөгөөд энэ хүний бор үрээ улсын наадамд айрагдсан байдаг. Мөн энэ сумын Мэндийн бор азарга 1940-өөд оны сүүлээр цууд гарч байжээ. Энэ азарга зөвхөн улсын их наадамд нэг айрагджээ. Сүүл үед Өнжүүлд Бузуу хэмээх Авирмэдийн хээр, Сандагнямын бор, Бямбаа багшийн улаан зэрэг морьд нэлээд хурдалж байлаа. /1973 онд Баянбараат сум, Өнжүүл сумтай нэгдэн Баян-Өнжүүл сум болсон/
Бусад сум: Тус аймгийн бусад сумын хурдан морьдын тухай дэлгэрэнгүй бичихийг алгуурлан зөвхөн дурдах төдий өгүүлье. Тус аймгийн зүүн талаас Чүлтэм начингийн хээр алаг /улсад нэг айрагдсан/, Хоолойн Навааны зайдан хээр /аймагт хоёр түрүүлсэн/, Удганы Намсрайн хул /улсад нэг түрүүлсэн/, улаан бор /улсад хоёр айрагдсан/, Лувсанчойндонгийн хонгор /улсад гурав айрагдсан/, баруун талаас Чойжилын хүрэн /улсад нэг түрүүлсэн/, Нацагийн хүрэн /улсад хоёр айрагдсан/, Чулуунбатын хар /сумын наадамд  олон түрүүлсэн/, Дүнжгэр Цэрэндоржийн Халзан /сумын наадамд олон түрүүлсэн/, Рэнцэндоржийн хээр /улсын наадамд нэг айрагдсан/, Мэндийн бор /улсын наадамд нэг айрагдсан/, Баярбатын шарга /сумын наадамд олон түрүүлсэн/, Авирмэдийн хээр /1154 мориноос сугарч түрүүлсэн/, хойд талаас Самдан жолоочийн халзан /улсын наадамд нэг түрүүлж, гурав айрагдсан/, Гэсэрваанийн гурван хүрэн /нийтдээ улсын наадамд дөрөв түрүүлж, 10 айрагдсан/, Бавуугийн хүрэн /улсын наадамд нэг түрүүлж, нэг аман хүзүүдсэн/, Дондовын улаан бор /улсын наадамд хоёр айрагдсан/, Пүрэвжавын хүрэн /улсын наадамд нэг түрүүлсэн/, Жамбалын улаан бор /улсын наадамд нэг түрүүлсэн/ зэрэг хурдан морьд байсан байна.
А.Баярмагнай