Уяач О.Үнэнбаяр: 2011 онд ах дүү тавуулаа айраг хүртсэн

Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын хийморилог уяачдын нэг О.Үнэнбаярын ярилцлагыг уншигч танаа хүргэж байна.
-Гурван бүсийн наадмын түрүү Ерөөлтийн хүрэн халзан морь танай унаган адуу гэдэг. Халзан мориныхоо удам угшлын талаар танилцуулаач?
-Халзан морь манай өөрийн унаган адуу. Эх хүрэн халзан гүү нь аавын минь хурдан бор азарганы угшилтай. Бор азаргыг манай аав Очирбат 1970 онд мал тууж явахдаа Сүхбаатар сумын “сахал” Рэнцэндорж гэдэг хүнээс 3000 төгрөг, хазаарын мориор  авч байсан юм билээ. Тэр  бор азарганы төлийнх нь төл Ерөөлтийн халзан морины эх хүрэн халзан гүү байгаа юм. Харин эцэг нь Онгон сумын харьяат үхэрчин Лхагваа гэдэг хүний сартай хээр азарга байдаг. Миний төрсөн ах Өсөхбаяр тэр айлын хүргэн байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл Лхагваа гэдэг хүргэндээ бэлэглэсэн хээр азарга нь халзан морины эцэг.
-Хүрэн халзан морь хэзээнээс уягдсан юм бэ?
-Анх хязааланд нь уясан. Тэр жилээ Дарьганга сумын наадамд дөрөвт ороод, соёолондоо Онгон сумынхаа наадамд түрүүлээд, хавчиг морь Наран сумын өвлийн уралдаанд түрүүлж, долоон настайдаа өнжөөд, найман настайдаа аймгийн Аварга хүлэг шалгаруулах “Жавхлант шаргын хурд” уралдаанд гурваар давхисан. Харин зун нь Наран сумын Цагаан довны уралдаанд тавд ороод, дараа нь Наран сумын баяр наадамд дөрвөөр давхисан. Түүний дараа шинэ есөн настайдаа одоогийн эзэн Ерөөлтөд очсон юм.
-Бор-Өндөр сумын наадмаар анх харсан гэдэг байхаа?
-Тийм. Бор-Өндөр сумын 40 жилийн ойн наадамд очихдоо анх танилцсан юм. Тэгээд морь хамт дагаж, халзан морь 14-өөр давхисан юм. Тэгэхэд анх хараад шохоорхсон юм билээ. Дараа нь сайхан танилцаж найз нөхөд болоод би энэ холоос тэр бүр очиж чадахгүй. Ерөөлт олны газар байдгаараа уяж байя гэж ярилцаад найздаа өгсөн.
-Зарсан гэдэггүй билүү?
-Тиймээ, 15 сая төгрөгөөр өгсөн.
-Энэ жилийн Дүнжингаравын хурдаар  зорьж ирж халзан морины давхилаа харсан уу?
-Ерөөлт дээр миний хоёр морь бий. Хул морь, бор соёолон хоёр. Энэ өвөл Дарханд болсон Бурхантын  хурд уралдаанд  хул морь маань түрүүлж, бор соёолон тавласан. Бор үрээ маань дараа нь Эрдэнэтийн бүсийн наадамд 23-аар орсон. Хул морь сая /2013 он/ 6-р сарын 4-нд  Асгат суманд болсон уралдаанд түрүүлсэн.
-Тэгвэл өөрийнхөө морьдын давхилыг харах гэж очжээ дээ?
-Хажуугаар нь халзан морио харалгүй яахав.
-Хүрэн морь хурдалсан сургаар адуу сурагласан хүмүүс нэг бус ирж байгаа байлгүй?
-Морь сурагласан хүмүүс ирдэг ч өөрөө дуртай болохоор тэр болгон зарахгүй байгаа.  Цаашдаа улс, бүсийнхээ наадамд уралдах бодолтой явдаг. Энэ зун гэхэд Хэнтийн бүсийн наадамд уралдах бодолтой байгаа. Улсын наадамд бор соёолонгоо мордуулна гэсэн төлөвлөгөөтэй байгаа. Гэхдээ Ховд аймгийн харьяат Нэргүй гэдэг залуу зээрд халзан хязаалан авсан. Энэ өвөл би өөрөө тэжээж уяад сая аймгийн Аварга хүлэг шалгаруулах Жавхлант шаргын хурд уралдаанд 19-өөр давхиулсан. Тэгээд эзэн нь аваад явсан даа. Хотод уяж уралдуулна гэж байна лээ.
-Ханшийг нь сонирхож болох уу?
-Таван саяар л зарсан.
-Халзан морьтой цус нэгтэй адуунууд хэр хурдалж байна?
-Ганц эр төл гарсан нь хүрэн халзан морь байгаа юм. Гурван охин төл гарсаны хоёр нь надад бий. Нэгийг нь би Эрдэнэцагаан суманд байдаг найзынхаа хүүд бэлэглэсэн. Түүний төл хязаалан  үрээ өнгөрсөн жил сумынхаа наадамд наймаар давхисан гэнэ лээ. Нөгөө хоёроос охин төл л гараад байгаа.
-Аав тань хурд таньдаг, басхүү зөөдөг хүн байсан гэх юм билээ?
-Тийм шүү. Манай аав аймгийн Алдарт уяач Очирбат  гэдэг хүн байсан. Сүхбаатар сумаас олон адуу авчирч сумандаа хурд тарьсан хүн. Авчирсан адуунуудынх нь үр төл аймаг сумдын наадамд айрагдаж түрүүлж байна. Жишээлбэл манай сумын Моондойн бор халзан азарга байна. Энэ азарганы эх нь манай бор азарганы төл байгаа юм. Бор халзан азарга дааган цагаасаа эхлээд олон түрүүлж айрагдсан. Сүхбаатар аймгийн 50 жилийн ойд шүдлэн үрээ дөрөвт давхиж байсан. Мөн Юмсүрэнгийн халзан азарга гэж хурдан буян байсан. Энэ азарганы эх нь бас манай бор азарганы төл. Халзан азарга сумандаа олон айрагдсанаас гадна 1999 оны Алтан-Овооны тахилгат таваар давхисан.  “Цагийн аяс” компанийн захирал Алтандөшийн зээрд азарга  манай өөрийн унаган адуу. Төв аймгийн наадамд соёолондоо түрүүлж байсан. Энэ мэтчилэн аавын минь бий болгосон хурдан буянгууд түүний үр төлүүд одоо ч гэсэн хурдалж байна.
-Очирбат Алдартын удмыг залган морь уяж байгаа хүн танаас өөр бий юу?
-Бид эцэг эхээс наймуулаа. Таван хүү, гурван охинтой. Таван хүү нь тавуулаа морь уядаг. Манай дээрээсээ хоёр дахь ах Өсөхбаяр сумын Алдарт уяач цолтой. Бусад нь сум орон нутагтаа сайхан наадаж байгаа. Манай том ах Энхбаярын зээрд соёолон Хэнтий аймгийн Галшар суманд болсон хаврын уралдаанд түрүүлж байсан. Энэ дашрамд нэгэн сайхан дурсамжийг хуваалцахад 2011 онд АХ-ын 90 жилийн ойгоор бид тавын морьд бүгд айрагдсан.Энхбаяр ахын маань хээр морь хоёр ч наадамд дөрвөлсөн бол Өсөхбаяр ахын хээр азарга нэг аман хүзүүдэж, нэг гурваар давхисан. Мөнхбаяр ахын бор үрээ, Үнэнбор ахын бор даага тус тус аман хүзүүдэж, миний халзан морь гурав айрагдан, хонгор үрээ хоёр аман хүзүүдэж, хээр морь хоёр айрагдсан. Тэр жил их сайхан байсан даа.
-Үнэнбаяр уяач одоогоор ямархан амжилт үзүүлээд байгаа вэ?
-Аймгийн чанартай наадмаас нэг түрүү, хоёр айраг, сум, сумын статустай наадмаас найман түрүү, 12 айраг хүртээд байгаа.
-Уясан морьд нь хурдан байж, тод магнай торгон жолоогоо өргүүлж яваарай. Ярилцсанд баярлалаа.

"Тод магнай" сэтгүүл №42