Аймгийн Алдарт уяач С.Дашрэнцэн: Намайг "Хар адууны хаан” гэлцдэг юм

Өнөөдрийн зочны хойморт Завхан аймгийн Тэлмэн сумын уугуул, аймгийн Алдарт уяач С.Дашрэнцэн гуай саатаж байна.

-Алдартын хурдан морьтой холбогдсон түүхээс яриагаа эхэлье. Зочдын маань ихэнх нь удам дамжсан уяач байна. Таны хувьд?
-Миний эцэг Нөмрөгийн Авшаа гүний ойрын туслах байсан юм гэнэ лээ. Их малч, адуунд эрэмгий хүн байсан. Би аавынхаа шар хээр морийг унаж нэг түрүүлгэж, дөрөв айрагдуулж байсан юм. 17 настай  байхдаа аавыгаа дагаж Тэс сум руу 390 хонь тууж очиж  зараад  гурван гүү, гурван морь, гурван даага авчирч байснаа санадаг. Мөн цэрэгт явахаасаа өмнө дөрвөн жил морин өртөө хийж, мэдээ дуулгадаг алба залгуулж байлаа.
-Тэгвэл хэзээнээс уяа эвлүүлэх болсон юм бэ?
-Нэгдлийн сүргээс шар хээр даага уяж анх сумандаа түрүүлгэж байлаа. Тэр маань намайг их олон жил баярлуулсаан. Шүдлэн аман хүзүүдээд, хязаалан дөрвөлж, соёолон таваар давхиж байсан юм. Түүний дараа саахалт айлынхаа Бямбажав гэж өвгөнөөс авсан хар үрээ их хурдалсан. Тэр хөгшин ганц гүүтэй.Түүнийгээ байнга чөдөрлөчихдөг байсан юм. Тэгсэн нэг жил нөгөөх нь эр хар унага гаргаад. Өвгөн нөгөөхийг нь хязаалан  болтол нь сургахгүй болохоор нь би “танд номхон морь өгөөд авъя” гэсэн их дуртай зөвшөөрсөн. Тэгээд 1979 онд авсан жилээ суманд түрүүлгэж, дараа нь ахиад тав ч түрүүлгэсэн байх. Өөрийнхөө суманд лав зургаа түрүүлсэн амьтан байгаа юм. Түүнээс гадна Нөмрөгт хоёр удаа, Тосонцэнгэлд нэг удаа түрүүлсэн. Би хар үрээгээрээ азарга тавьж, олон сайхан төл авсан. Өөрийн унаган  хоёр хар гүү хураалгаж, их олон хурдан хар адуутай болсон шүү. Хар азарга их ааштай. Зөөлөн хөдөлж араас явуулахгүй бол морь эргэхээр булгиад биеэ хураагаад зогсчихдог. Тэгээд хурд нь ороод жавжнаас нь цагаан хөөс гараад давхисан бол ямар ч адуунд гүйцэгддэггүй. Тачирхан үстэй том толгойтой хавирга бүдүүтэй адуу байж билээ.
-Хурдан адуу ааштай байх нь элбэг байдаг?
-Харин тийм. Ах нь нас яваад юмаа мартаж санаад байх болж. Тэгээд морь уяад гаргасан амжилтуудаа бичүүлээд ирсэн. /үзүүлэв/
С.Дашрэнцэнгийн амжилтын цуваа
1975 онд шар хээр даага түрүү
1976 онд шүдлэн аман хүзүү.
1977 онд шар хээр хязаалан дөрөв, хар даага тав
1978 онд шар хээр соёолон тав, хар шүдлэн гурав
1979 онд хар хязаалан түрүү
1980 онд шар хээр морь аман хүзүү, хар шүдлэн гурав, хүрэн даага гурав
1981 онд хар морь дөрөв, шар хээр морь тав, хар соёолон түрүү, хүрэн шүдлэн аман хүзүү
1982 онд хар азарга түрүү, хар даага түрүү, хүрэн хязаалан гурав, хар шүдлэн дөрөв
1983 онд хар азарга, хар шүдлэн түрүү, хүрэн соёолон гурав, хар хязаалан гурав
1985 онд нэгдлийн 30 жилийн ойгоор хар азарга аман хүзүү
1986 онд Нөмрөг сумын 50 жилийн ойгоор хар азарга түрүү, хүрэн соёолон тав, хар хязаалан тав
1987 онд хар азарга түрүү, хар даага түрүү, шар хээр морь гурав
1988 онд хар азарга түрүү, хар шүдлэн түрүү,  хар даага түрүү
1989 онд хар азарга, хар хязаалан, хар шүдлэн, хар даага тус тус түрүүлж,  халтар даага дөрөв
1990 онд хар азарга аман хүзүү, хар соёолон түрүү, хар шүдлэн түрүү
1991 онд хар морь дөрөв, хар хязаалан түрүү, хар даага гурав
1993 онд хар соёолон гурав, хар шүдлэн түрүү, хар даага аман хүзүү
1994 онд хар хязаалан аман хүзүү, хар даага гурав
1995 онд хар морь гурав, хар соёолон аман хүзүү, хар шүдлэн тав
1996 онд Нөмрөг сумын 60 жилийн ойд хүрэн соёолон тав, хар морь зургаа
1997 онд хоёр хар морь аман хүзүү, хар морь тав, хар даага гурав
1998 онд хар морь аман хүзүү, хар хязаалан дөрөв
1999 онд хар морь тав, хар соёолон гурав
2000 онд хар морь дөрөв, хээр морь зургаа
Ач хүү Даваадэмбэрэлтэй хамтарч
2006 онд хүрэн даага дөрөв
2007 онд хүрэн шүдлэн гурав
2008 онд хар даага тав
2009 онд хар шүдлэн тав
2010 онд хар хязаалан сумандаа түрүү
2010 онд хар хязаалан Тосонцэнгэл сумын сургуулийн ойд түрүү
2010 онд хар хязаалан аймгийн баяр наадамд тав
2011 онд Тэлмэн сумын 80 жилийн ойд хар соёолон тав
2013 онд шар халтар соёолон тав
-Хар азарга яахын аргагүй хурд тарьжээ. Алдарт сэтгэлд хоногшсон сайхан наадмын дурсамжаасаа хуваалцаач?
-Нөмрөг сумын 50 жилийн ой их олон морь цугларсан өтгөн наадам болсон юм. Цуг явсан хүмүүс хар азарга түрүүлнэ гээд би ч их итгэлтэй байсан.Тэгээд азарга, соёолон цуг уралдаж, хар азарга маань хол түрүүлээд хөлсийг нь хусаад майхан дээрээ очиход арын морьд нь ирж байсан юм. Тэгсэн хүрэн үрээ бас айрагдчихсан байсан. Тэгэхэд их сайхан санагдаж билээ. Би азарганыхаа буянаар олон удаа баярласаан. Ямар сайндаа улс намайг “хар адууны хаан” гэж байхгүй юу.
-40-өөд жил хар адуугаар айраг алдахгүй наадахаар тэгэхээс өөр яах ч билээ дээ. Ингэхэд таныг цагтаа барилдаж явсан гэж дуулсан юм байна?
-1951 онд татагдаж очоод цэргийн наадмаар барилдаж начин болж байлаа. Дамдин Аварга бид нэг оны цэргүүд. Олон удаа барилдаж байсан ч үнэндээ давж үзээгүй ээ. Тэгээд Дамдин халагдах жилээ начин болсон. Харин би нутагтаа ирээд хэд хэдэн удаа үзүүрт үлдэж л байсан юм.

Ц.Амарбаяр