Тэсийн голын хурдан адуу

Монголын малчин өвөг дээдсийн арга ухаан ардын селекцийн дүнд биологи, физиологи удамшлын экологи, аж ахуйн онцгой шинжил генофонд бүхий нутгийн монгол мал, түүний дотор монгол адуун сүрэг бий болсон байна. Ингэж бүрэлдэн тогтсон монгол адууны сонгомол төлөөлөгчийн нэг "Тэс"-ийн нэрт адуу "Тэсийн голын унага" гэдэг нэрийн хуудас бий болсон байна. Тэсийн голын удам, угшлын адуу нь Тэсийн голын ай сав газар Завхан аймгийн Тэс, Баянтэс, Асгат, Нөмрөг, Тэлмэн, Баянхайрхан, Увс аймгийн Тэс, Зүүнговь, Баруунтуруун зэрэг суманд цэврээр өсгөж байна. Тэсийн голын адуу нь нутгийн бусад адуутай харьцуулахад гол төлөв хээр хүрэн зүстэй, бие томтой, сэрвээ өндөр, цээжний бүслүүр их, жин их, цээжний хөгжил сайн, арьс нимгэн, үсэндээ олон эргүүлэгтэй, дэл сүүл шингэвтэр, хойд хөл борви сайн, цомбон хурц туурайтай, хавирга, матааслаг өвчүү урагшаа, томбогор хавирганы хоорондох зай их, хүзүүний хөгжил сайн, дух магнай өргөн, цөгц гүн, эрүүний талхи өргөн, нүд том, толгой тэгш байрлалтай, монхор хамартай, хамрын нүх том, шүд тэгш зуулттай, хошного цаана, сормуус урт, чих том зэрэг онцлог шинжтэй. Хүйтэнд тэсвэр хатуужил сайтай холч адуу юм. 1950-иад оны үед Тэс, Баянтэс сумын эрчүүд цэрэгт татагдахдаа аймгийн төв рүү мориор явдаг байжээ. 1957 онд цэргийн комисст орохоор аймгийн төв рүү явсан Тэс сумын харьяат Ө.Мягмар, Ж.Гүнрэг, Д.Сэрээнэндорж, С.Нямсүрэн нар цэргийн комиссоор орж цэрэгт тэнцэлгүй буцахдаа Улиастай сумаас өглөө гараад орой бүрий болж байхад Тэс сумын төвөөс доош 25 км зайтай Цагаан усны ам гэдэг газар гэртээ ирж байжээ. Тэс сум нь аймгийн төвөөс 350 км орчим зайтай бөгөөд энэ залуус тэр хоороонд 15 цаг явж байсан байна. Мөн Доржийн Бямбаа гэх хүний эхнэр Цэвэгжав өвчний учир аймагт эмчлүүлэх болж Баянтэс сумаас эхнэрээ шуудангийн машинд суулгаж, Бямбаа саарал морьтойгоо дагаж давхисаар машинтай хамт аймгийн төвд очиж байсан гэж Тэс сумын малчин С.Нямсүрэн, Б.Чойжамц нар хуучилсан юм. Гэхдээ унаж явсан морьд нь шилж, сонгож, уяж хагсраагаагүй жирийн уналгын морьд байсан гэдэг. Тэсийн голын адууны тэсвэр, туулах чадвар, хурдны талаар тус сумын мянгат малчин, аймгийн Алдарт уяач Санжаагийн Нямсүрэн ярьсныг дээр дурдлаа. С.Нямсүрэн нь нэгдлээс Гоё хүрэн хэмээх азаргыг худалдан авч өөрийн адуундаа азарга тавьснаар олон хурдан адуутай болжээ. С.Нямсүрэнгийн хүрэн морь Завхан аймгийн 80 жилийн ойн баяраар 590 соёолонгоос долоод давхиж, 2007 оны Завхан аймгийн баяр наадмын их морьдын уралдаанд түрүүлсэн амжилттай хурдан хүлэг юм. Мөн хүрэн соёолон нь аймгийн наадамд түрүүлж, хүрэн даага нь даншиг наадамд түрүүлж, хүрэн хязаалан үрээ нь аман хүзүүдэж, Сант сумын харьяат, улсын Алдарт уяач Баасанжавд худалдсан шарга үрээ нь Архангай аймгийн наадамд түрүү, Улсын баяр наадамд 12-т, Алдархаан сумын сургуулийн ойд түрүү, хээр морь нь "Хотгойдын хурд"-д 28-д, 2005, 2010, 2011 онд Тэс сумын наадамд түрүүлж байсан Тэсийн голын хурдан хүлгүүд юм. Хээр морины дүү хээр морь нь соёолон насандаа сумандаа түрүү, "Хотгойдын хурд" наадамд 21-д, хул азарга нь сумын наадамд 2010 онд аман хүзүү, 2011 онд түрүү, хээр даага нь 2011 онд сумандаа аман хүзүү, 2012 онд шүдлэндээ түрүүлжээ.
Улиастай сумын харьяат, улсын Алдарт уяач Б.Оросоод бэлгэнд өгсөн хүрэн морь нь 2007 онд аймгийн наадамд түрүү, Алдархаан сумын наадамд түрүү, аймаг, сумын өвөл зуны наадмаас нийт гурван түрүү, таван айраг авчээ. Мөн Б.Оросоогийн хүргэн Л.Дашдоржид бэлэглэсэн хүрэн соёолон нь /хүрэн морины хамгийн бага дүү/ Алдархаан сумын 90 жилийн ойн наадамд аман хүзүү, өвлийн болон бусад уралдаанд гурван түрүү, дөрвөн айраг хүртсэн амжилттай байна. Сантмаргац сумын харьяат Нямдоржид худалдсан хүрэн үрээ нь /Тэсийн голын унага/ даншиг наадамд түрүү, Сантмаргац сумын сургуулийн ойд түрүү, Сонгино сумын наадамд хоёр түрүү хүртсэн зэрэг амжилт нь Тэсийн голын адууны чанар чансааг харуулж байгаа юм. Тэс сумын харьяат Ү.Асидийн цавьдар морь долоон наснаасаа хойш 17 нас хүртлээ сумын наадамд найман удаа, Баянтэс сумын наадамд хоёр түрүүлсэн хурдан хүлэг билээ.
Б.Оросоо