2011 оны шилдэг унаач Э.Хатансайхан: Хол газар уралдаанд явж газар үзэх гоё

Сайхандулаан сумын уугуул, 2011 оны шилдэг хурдан морь унаач Эрдэнэбаярын Хатансайхантай ярилцлаа.

-Хатансайхан хэдэн жил хурдан морь унаж байгаа вэ?
-Таван настайгаасаа морь унаж байгаа. Манай ээжийн талын хамаатан Ганбаатар ахын морийг эхэлж унаж сурсан. Тэгээд шүдлэн насны морийг нь унаж сумынхаа наадамд анх уралдаад дөрөвт давхиж ирсэн.
-Авсан айраг, түрүүгээ тоолж байв уу?
-Үгүй. Өвлийн Хутагтын хурд бүсийн наадамд азарга унаж түрүүлсэн. Дараа жил нь бас аман хүзүүдэж байсан. Зуных нь наадамд бас түрүүлж байсан. Сумынхаа наадам, ойгоор уралдаж байсан.
-Хэн, хэний морийг унадаг вэ? Голдуу ямар насны морь унадаг вэ?
-Ганбаатар, Цэнгэл, Дугар, Саака гэдэг ах нарын морийг унасан. Зургаан насыг бүгдийг нь унадаг.
-Чиний унах дуртай ямар морь байдаг вэ. Аль морио олон жил унаж уралдаж байгаа вэ?
-Таван жил унаж байгаа хээр азаргаа унах дуртай. Хээр азарга дөрөв түрүүлж, нэг аман хүзүүдэж, хоёр айрагдсан. Хээр морийг нь нэг түрүүлгэж, хоёр аман хүзүүдүүлж, гурав айрагдуулсан. Хээр азарга нь Дугарынх, хээр морь нь Ганбаатар ахынх байгаа юм.
-Хамгийн хол хаашаа явж уралдаж байсан бэ?
-Өвөрхангайд очиж уралдаж байсан. Бас Дундговьд очиж өвлийн наадамд уралдаад есөлсөн юм.
-Ер нь хол газар явж уралдах хэцүү юу?
-Хэцүү ш дээ, танихгүй хүүхдүүдтэй уралдах. Манай сумаас холын уралдаанд явдаг хүүхдүүд байдаг. Хол явахаар тэд нартай нийлдэг. Тэгэхгүй бол танихгүй хүүхдүүд гоочлоод байдаг юм.
-Хурдан морь унах юу нь гоё байдаг юм бэ?
-Айрагдаж, түрүүлэх нь гоё ш дээ. Хол газар явж газар үзэх ч бас гоё. 
-Гэхдээ бусад хүүхэд тоглоод явж байхад морио хөлслөх хэцүү биш үү.  Тогломоор санагддаггүй гэж үү?
-Зун цагт морь хөлслөх хэцүү шүү, говийн халуунд. Өвөл морь унахад заримдаа даарна. Зөндөө л хэцүү юм байдаг. 
-Уралдаан болохын урьд орой нь унтахын өмнө юу бодогддог вэ. Сэтгэл хөөрдөг үү?
-Айрагдахыг л бодно.  Мордохынхоо өмнө бурхандаа мөргөөд л гардаг юм. Уяан дээрээ морины тарни уншина.
-Морио айрагдуулж, түрүүлгэхийн тулд уралдааны замд яаж уралдах ёстой вэ?
-Ер нь гамнаж уралдаад үзүүр дээрээ явуулах хэрэгтэй байдаг. Өмнө нь уралдаж байгаагүй газар уралдвал газрынхаа баримжааг авч уралдана даа. Ойртож байгаад явуулах гэх мэт. Мэдэхгүй газар хоёр, гурван морины ард явж байхгүй бол эвгүй ш дээ. Түрүүлээд явах боломжгүй.
-Уралдаанд явахаар хичээлээ таслах тохиолдол байна уу?
-Хичээл номын үеэр хүмүүс морь унуулна гээд аваад явдаг. Одоохондоо нэг их тасалдаггүй. Хавар болохоор л хүмүүс авч явна. 
-Багш нь загнах уу?
-Загнана ш дээ. Тэгэхээр нь би дуугүй л байдаг юм.
-Морь унадаг хүүхдүүд сар бүр цалин авдаг болсон. Чи цалин авдаг уу?
-Би цалин авдаггүй.  Миний морь унаад авсан хамгийн том шагнал унадаг дугуй байсан. Ганбаа ах авч өгсөн юм. Би Ганбаа ахынхаа морийг олон жил унаж байгаа.
-Тэгвэл уралдаан болгоны дараа тодорхой хэмжээний хөлс авч чаддаг уу?
-Авдаг. Өвөрхангайд шүдлэн үрээ 30 хэдээр орж уяач  нь 30 мянган төгрөг өгсөн. Харин соёолон зургаалахад морины эзэн нь юм өгөөгүй. Би авъя гэж хэлж чадаагүй.
-Чамд бэртэх тохиолдол гарч байсан уу?
-Нэг их бэртэж үзээгүй. Хааяа л ойчиж байсан.
-Ер нь унаач хүүхдийн амь нас, аюулгүй байдлыг хамгаалах тал дээр ямархуу арга хэмжээ аваасай гэж үздэг вэ?
-Зуны уралдаанд олон морь уралдвал тоос их гараад морь үзэгдэхгүй болдог. Тэгэхээр газраа сайн засах хэрэгтэй. Зун цагт чийгтэй уралдах л гайгүй байдаг юм. Өвөл цас багатай үед уралдаасай гэж боддог. Ер нь өвлийн уралдаан байх ёсгүй л гэж боддог. Өвөл уралдахгүй байсан нь дээр. Уралдаж байхад зарим хүүхэд гараа бариад л уйлаад байдаг юм.
-Хатансайхан том болоод ямар мэргэжилтэй болох вэ?
-Уяач болно гэж боддог. Хүмүүс адуу бэлэглээд одоо би хязаалан үрээ, шүдлэн үрээ, унагатай гүүтэй болсон.  Би ойр зуурын уяаны ажлаа хийчихэж чадна. Ер нь морь уячих байх гэж боддог. Гэхдээ миний нас арай бага байна.

Д.Ирмүүн