Зуун дамнан дуурсагдах “Тодмагнай, торгон жолоо-2”

Адуун сүргийн хаан, аргамаг хурдан азаргаараа уяаны салхи хагалан хийморь сэргээх нь монгол наадмын өнгө. Хур дэл нь намиран хийсч, хуухиран тургилж,  ижил сүрэгтээ дүүлэн янцгаах сүрлэг амьтдыг хэн ч харсан сүрдмээр бахадмаар...
Ийнхүү олныг эс нуршин төрөлх Хөвсгөл аймгийн Тосонцэнгэл сумынхаа азарганы уралдаанд 1992-2013 оны хүртэлх хугацаанд тод магнай торгон жолоо өргүүлсэн алтан тууртуудынхаа амжилтын жагсаалтыг өгүүлбээс:
1. 1992 оны наадам: Хөвсгөл аймгийн Тосонцэнгэл сумын 4-р багийн уяач Цогбадрахын хар азаргаЦогийн хар хэмээн алдаршсан энэ азарганы төл Найтагийн бор, түүний төл Батмягмарын бор азарга суманд бага 3 насандаа түрүүлэн нас нийлээд дараалан 2 аман хүзүүдсэн. Батмягмар агсаны бор азарганы төл Ц.Сэдэдийн улаан азарга, даага соёолон насандаа түрүүлээд хавчиг,нас жилээ дараалан аман хүзүүдэж айрагдсан азарга бий.
2. 1993 оны наадам: Хөвсгөл аймгийн Тосонцэнгэл сумын 4-р багийн уяач Цогбадрахын хар азарга. Хар азарга Тосонцэнгэл сумын 2-р багийн нэрт уяач Гарьдын Осорын адууны угшилтай.Чүнээ амбаан халтар азарганы төл бөгөөд Тосонцэнгэлийн наадамд 3 түрүүлж 1 аман хүзүүдсэн мэдээ байна.
3. 1994 оны Тосонцэнгэл сум байгуулагдсаны түүхт 70 жилийн ойн баяр наадам:2-р багийн уяач Пунсанцогвоон Цогтбаатарын халтар азарга.Дээр дурдсан Цогбадрахын хар азаргатай угшил нэгтэй,1993 оны наадамд П.Даваажав агсан уяж айргийн 3-т давхисан нэрт хурдан азаргануудын нэг.
4. 1995 оны наадам:Тосонцэнгэл сумын 2-р багийн Аймгийн алдарт уяач Сүрэнгийн Дагвадорж гуайн хурдан хул азарга.Уяачийн унаган адуу хул азарга Тосонцэнгэл сумын наадамд хэдэнтээ айрагдаж өгүүлэн буй жил тод магнай болжээ.
5.  1996 оны наадам:2-р багийн уяач Пунсанцогвоон Цогтбаатарын халтар азарга.1995 оны наадамд Хөвсгөл аймгийн Түнэл сумын наадамд уралдаж айргийн 4-өөр давхиад энэ жилийн төрөлх сумынхаа баяр наадамд 2 дахь удаагаа тодмагнай торгон жолоо өргүүлжээ.
6. 1997 оны Тосонцэнгэл сумын наадамд: 5-р багийн уяач Сүнчигийн Ганхуягийн халтар азарга түрүүллээ. Халтар азарга уяачийн унаган хүлэг бөгөөд Сүнчиг буюу Чүнээ амбаан халтар азарганы төл бөгөөд дээр өгүүлсэн Цогбадрах агсаны хар, Цогтбаатарын халтар азаргануудтай нэг угшилтай.Халтар азарга сумандаа 1 түрүүлж 2 айрагдсан төдийгүй 1998 онд Улаанбаатар хотноо ирж алдарт Буянт-Ухаад тоосоо өргөн 460 гаруй алтан тууртаас 48 д баригдсан, энэ угшлаас тодорсон нэрт хурдан хүлэг билээ.
7. 1998 оны наадам: 4-р багийн  уяач Дэмчигбатын БаасанжавМонхооын хээр азарга.Хээр азарга нийгмийн гаралтай, суманд 3 айрагдсан хээр азарганых нь унага, эцэг хээр азарганых нь удам гарал адуучин С.Маналсүрэн гуайн адууны угшилд хамаарна гэлцдэг.
8. 1999 оны наадам: 2-р багийн уяач Цэвээндоржийн Чимэдрэгзэнгийн саарал азарга.Саарал азарганы эцэг нь Ц.Цагаачийн саарал хэмээх хурдан азарга байсан.
9. 2000 оны наадам:2-р багийн уяач Ц.Чимэдрэгзэнгийн саарал азарга. Бүрэнтогтох сумын Туяа бригадын Лувсандашийн саарал азарга 2 зэрэгцэн орсон боловч тухайн үеийн баяр наадмын комисс Лувсандашийн саарал азаргыг түрүүлсэнээр барьсан.
10. 2001 он Ардын хувьсгалын түүхт 80 жилийн ойн баяр наадам:Хур дэл нь намиран хийсэх адуун сүргийн манлай азарганы уралдаанд 2-р багийн харьяат, аймгийн Алдарт уяач Сүрэнгийн Дагвадорж гуайн Бор хул хэмээх идэрхэн азарга тод магнай торгон жолоо өргүүлжээ.Бор хул азарга нь1995 онд түрүүлсэн хул азарганы төл, хязаалан насандаа аман хүзүүдэж, соёолондоо айргийн таваар давхиж, АХ-ын 70 жилийн ой Хөвсгөл  аймаг байгуулагдсаны 70 жилийн ойд 360 гаруй хурдан азарганаас 10-т давхиж байсан нэрт хурдан хүлэг юм.
11. 2002 оны наадам:1-р багийн уяач Дармаан Балдандорж гуайн хурдан алаг азарга түрүүлэв.Алаг азарга бага 3 насандаа 2 айрагдаад хавчиг жилээ 1998 онд аман хүзүүдээд 2001 онд айрагдаад өгүүлэн буй жил Түмэн эхээр цоллуулсан байдаг.
12. 2003 оны наадам:3-р багийн уяач Энхбаярын Эрдэнэбаатарын “хулгар хар” хэмээх азарга түрүүлэн ирж түмэн олноо баясгалаа.Хулгар хар азарга сумын наадамд 1 түрүүлэн, гурвантаа айрагдсанТөмөрбулагт 1 айрагтай тодмагнай.
13. 2004 он Тосонцэнгэл сум байгуулагдсаны түүхт 80 жилийн ойн баяр наадам:4-р багийн уяач Дэмчигбатын Баасанжавын хээр азарга 1994 он түүхт 70жилийн ойд хязаалан насандаа түрүүлээд 1997 онд айрагдаад 1998 онд түрүүлэн байснаас 6 жилийн дараа ийнхүү сум байгуулагдсаны тэгш ойн баяр наадамд дахин түрүүлсэнээрээ бас сонин түүх амжилттай аварга хурдан хүлэг байв.Энэ тухай бичигч миний бие өмнө нь Тодмагнай сайтад “Аварга хээрийн алдар” гарчигтайгаар нийтлүүлсэн
14. 2005 оны наадам: 3-р багийн уяач Пагамсүрэнгийн Эрдэнэбилэгийн шарга азарга.Тосонцэнгэл сумын нэрт уяач Дашчирэвийн хурдан саарал азарганы төл П.Эрдэнэбилэг уяачийн унаган гүүний унага хэмээн хэлэлцдэг.
15. 2006 оны Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн баяр наадамд: 3-р багийн уяач Сарангийн Болдбаатарын хээр азарга саахалтын зайтай түрүүлэн ирж наадамчин олноо баясгалаа.Хээр азарга сумандаа 1 түрүүлэн, хэд хэд айрагдсан бөгөөд хаврын бүсийн уралдаанд 2 түрүүлсэн Тариалан,Рашаант 2008 оны аймгийн наадамд Түнэлийн Сандагийн хурдан халтар азарганаас илт илүүрхэн байсан боловч зам онохгүй хадууран байж аман хүзүүнд хурдалж байсан Тосонгийн тод магнай азарга яахын аргагүй мөн билээ.Хээр азарганы дээд угшил  мөн л “уушиг” хэмээх Гарьдын Осор гуайн адууны бүлд хамаарна гэлцдэг.
16. 2007 оны наадам: 2-р багийн уяач Батмөнхийн Батбаатарын хурдан саарал азарга.Саарал азарганы эцэг нь Тосонцэнгэлд 1 аман хүзүүдэж 6 айрагдсан Шаравдоржийн бор азарганы төл саарал азарга, харин Шаравдоржийн бор азарганы эцэг нь Чүлтэмийн Батмөнх гуайн цэнхэр азарга гэж манай суманд 5 түрүүлсэн азарга гэдэг. Б.Батбаатарын саарал азарга Түнэл суманд 2009 онд түрүүлэн мөн тэр жилээ аймгийн баяр наадамд айргийн гуваар давхисан амжилт гаргасан билээ.
17. 2008 оны баяр наадам:2-р багийн залуу уяач Сүхбаатарын Алтанбаярын халтар азарга түрүүлжээ.
18. 2009 оны баяр наадам:4-р багийн уяач Чулуунбаатарын Дашнямын хурдан алаг азарга. Алаг азарга Түнэлийн Зуна голын уугуул, аймгийн Алдарт уяач Батжаргал гуайн унаган адуу. Сумандаа 1 түрүүлэн хэдэнтээ айрагдан Мөрөн сум болон аймгийн хэмжээний баяр наадамд мөн л хэд айрагдаад байгаа энэ цагийн идэрхэн хурдуудын нэг мөн.
19. 2010 оны баяр наадам: 2-р багийн уяач Сүхбаатарын Алтанбаярын Аравгар халтар азарга. 2007 онд хавчигтаа айргийн 4, нас нийлсэн жилээ түрүү, 2009 онд Ч.Дашнямын хурдан алаг азаргатай уралдан арайхан дутаж аман хүзүүдээд энэ жил дахин “Тодмагнай” торгон жолоо өргүүлжээ.Халтар азарганы эх нь 1994,1996 онуудад түрүүлсэн П.Цогтбаатарын халтар азарганы төл гэдэг.
20. 2011 оны Ардын хувьсгалын 80 жилийн ойн баяр наадамд: 5-р багийн уяач Рашаант сумын уугуул н.Билгээн хүрэн азарга түрүүлжээ.Хүрэн азарга Монголын хурдны голомт нутаг Сүхбаатар аймгийн угшилтай.
21. 2012 оны наадам: Тосонцэнгэл сумын 5-р багийн уяач Дашзэвэгийн Гэндэнсүрэнгийн Идэр халтар азарга.
22. 2013 оны наадам: Тосонцэнгэл сумын 5-р багийн уяач Дашзэвэгийн Гэндэнсүрэнгийн Идэр халтар азарга дараалан хоёрнтоо түрүүлэн наадамчин олноо баясгасан бөгөөд энэхүү хурдан халтар азарганы амжилт, удам угшил, унаган эзний талаар “Гучаад жил хурдалж буй гурван үеийн хурдан халтарууд” нийтлэлдээ тодорхой өгүүлсэн билээ.
Тод магнай торгон жолоотнуудын түүх үргэлжлэн хөвөрсөөр...
Жич:Төрийн түмэн эхээр данслагдсан алтан тууртуудын тухай товчлон өгүүлэхэд ийм бөгөөд азарганы уралдааны түүхийг сонирхон үзэхэд амжилт гэхээс илүүтэй үр төл нь хэр зэрэг удамшсан, уралдсан асуудал эрхгүй сонирхол татах бөгөөд Тосонцэнгэл сумын манлай удамт азаргануудын тухай тусгайлан бичиж буй тул энэ хүрээд өндөрлөв.
Хөвсгөл аймгийн Дэлтэй Цэнхэр МСУХ.Ажлын алба.Т.Наранхүү2013.09.26