Мянгадууд хурдан мориор алдартай болсоны учир

Монгол орны баруун хязгаар Ховд аймагт оршин суух Мянгад ястан нь эрт үеэс угшил сайт, бие галбир цэмцгэр хурдан хурц морьдоороо гайхагдан байсан төдийгүй “Мянгад”-ын гэх тодотголтой олон хурдан ажнай төрөн гарсан нь алс баруун хязгаар төдийгүй Монгол даяараа нэрд гарчээ.
Түүний дотроос нийт Монгол улс даяараа алдаршсан домог мэт хурдан хүлгүүдээс дурьдвал 1930-аад оны дунд үеэр Мянгадын талын хурдан морь “Шовгор цэнхэр” түүний дараа үеийн “Цагаан тавагт”, алдарт “Мянгадын саарал” зэргийг дурдаж болно.
Шовгор цэнхэр аймагтаа 13 түрүүлж 23 насандаа сул түрүүлж байсан байсан бол “Цагаан тавагт” хэмээх хүлэг аймагтаа завсаргүй зургаан удаа түрүүлсэн мэдээ байдаг. Харин алдарт “Мянгадын саарал”, “Чонон саарал” хэмээн алдаршсан Гомбоон саарал морины тухай адуу судлаач А.Баярмагнай гуайн бичсэнээс үзвэл:
“энэ морь биеэр их том галбир сайтай биеийн өндрөөр гоц ялгардаг, жижиг толгой, соотон чихтэй нүд томтой, өргөн магнайтай, майхны ам шиг өргөн салтаатай, хазах өшиглөхийг мэддэггүй дөлгөөн араншинтай морь байлаа” хэмээн тэмдэглэн бичсэн байна.Мянгадын саарал морь үрээ цагаасаа олон арван наадамд саахалтын зайтай түрүүлсэн бөгөөд 1956 онд “Жавхлант Алтайн Живэрт саарал ” хэмээх цол чимэг авсан нь хадгалагдан үлджээ.
Харин чухам яагаад Ховдын цэнхэр хязгаар, Мянгадын тал нутагт төрсөн унагыг шандас шөрмөс сайтайг шагшин магтах болсон талаархи нэгэн домгийг сийрүүлбээс:
Ховдын хязгаар нутагт Өөлд, Мянгадууд зэрэг нүүж ирж тэр даруйдаа хоёр талын ахлагч нар газар нутгаа хуваах талаар Цаст уулын бэлд уулзаж жаал яриа болж  маргасны эцэст ерөөсөө сахиусаараа мэргэлье гэж шийджээ. Ингээд өөр өөрийн сахиусыг авч дундаа тавиад өглөө эрт товлосон цагт харахаар болжээ.Энэ хооронд Өөлдийн ноён араг сэдэж түрүүлэн сэрж Мянгадын ноёны сахиусыг мянгадын тал руу харуулаад,  өөрийн сахиусыг Цаст уулЦамбагарав руу харуулаад унтжээ.Тохирсон ёсоор өглөө сэрээд харахад Мянгадын ноён хэлсэн нь “ Манайх жаахан алджээ, одоо яана гэх вэ? Үүгээр больё.Харин хоёр хошууны хилийн заагийг Ховд голоор болгоё” гэхэд Өөлдийн ноён дээрх газрыг шинжин үзээд “Мянгад нь морь сайнтай эрчүүд цөөнтэй байх юм байна. Харин манайх эрчүүд олонтой ч морь муутай байх байх юм байна гэж шинжсэн гэдэгХ.Сампилдэндэв. “Монгол домгийн чуулган” 1999.УБ.
Дээрх домог ярианаас дүгнэхэд Мянгадууд хэдийгээр хүсч байсан нутгаа авч чадаагүй мэт боловч тэдэн заяасан нутаг нь хурдан хүлэг морьдоо уралдуулах, адуун сүргээ өсгөн үржүүлэхэд таатай сайхан нутаг оногдсон төдийгүй хурдан морь уях сойх болон өсгөн үржүүлэх нь байгаль цаг агаар, газар нутгийн орчин нөхцөл ихээхэн хамаатай болох нь Монголын хурдан морины түүх судлалаас илхэн байдаг.
Түүнчлэн түүхийн баримт түшин өгүүлэхэд Мянгадууд нь Хотгойдын шадар ван Чингүнжавын харьяат нэгэн отог байсан бөгөөд Манжийг эсэргүүцсэн монголын ард түмний 1755-1758 оны зэвсэгт тэмцэл дарагдсаны дараагаар Хотгойдуудыг жишин хуваахад:
“мянгад отгийг түүний төрлийн тайж Доржцэдэнд өмч болгон хувааснаар Далай засгийн хошуунд хамрагдах болжээ.Харин 1760 оны дунд үед Далай засгийн хошуу ноён Доржцэдэнг “ өөрийн аваал харьяатыг өмөөрч тэднийг зовоож хашраасан тул тэд бичиг өргөн заалдсанд Улиастайн манж жанжин Мянгадыг нүүлгэн Ховд голын зүүн хөвөө Алтан Хөхүй ууланд нутаг олгон суулгажээ”.С.Чулуун.”Хотогойдын түүх-1 УБ.2006
гэсэн байх бөгөөд Ховдын Мянгадууд нь Хотгойдоос нүүн очсон нь тодорхой байна. Түүнчлэн Мянгад адуу нь Тэс адууны нэгэн томоохон удам бөгөөд “Баянцагаан, Санж гүний, Ёндонжамцын, Чимидийн цагаан тавагтын, Гомбоон Чонон сааралын гэх томоохон 4 бүлд хамаарна” гэдгийг адуу судлаач Д.Мянганцэвээн нар тогтоожээ. Хотгойдын шадар ван Чингүнжав болоод үе үеийн эх оронч баатруудын хөлөглөн явсан шандас сайт хүлэг морины өлгий болсон алдарт Тэс голын адуу түүний удам салбар Мянгадын тал нутгаар овоглосон удамд хурдан хүлэг морьдийн босоо хийморь мөнхөд өөдөө байхын ерөөл өргөн энэхүү бяцхан өгүүллээ жаргаая.
ДЭЛТЭЙ ЦЭНХЭР МСУХ-ны ажлын албаны ажилтан.ДМЦС-ийн багш Т.Наранхүү 2013.06.26