Унаган дуутай удамт хул мину


...Хонины бэлчээр тахичаж ойр эргэлдэхгүй
Хол сэрмүүнд үс онголж атарлан
Хоногийн шөнөдөө босоо зүүрмэглэн сэрэх
Хорвоогийн сэргэлэн амьтан адуу сайхан...хэмээн Монголын нэрт яруу найрагч Болор цомын эзэн П.Бадарч гуай “Адуу” хэмээх сайхан шүлэг тэрлэсэн нь хүлэг морь, адууны хийморьт сүслэн дээлэгч монгол түмний зүрхэн чинадад эгшиглэж, монгол нутагт минь адуу тайван тургилж өсөн олширч, он жилүүдийг элээсээр...
Адуу хийморьтой амьтан, монгол хүний зүрх сэтгэлд ойрхон болоод тэр үү дунд сургуулийн дотуур байрны хэдэн сурагчид морь бөхийн цол дуудан, цээжний хэдэн шүлгээрээ цэц булаалдахын цагт дээр өгүүлсэн “Адуу” хэмээх шүлэг бидний урын санд аяндаа л бий болсон тэр зун манай адуунд нэгэн сайхан хар голтой ухаа хул унага өсөн бойжиж байлаа. Эр улс “хүү төрвөл бөх болно, унага төрвөл хүлэг” болно хэмээн бэлгэшээдэгтэй нэгэн адилаар хул унагаа бид амь шигээ л хайрлана. Хул унаганы маань эх нь манай нагац өвөө “өврийн Бамбаа” хэмээх Дашзэвэг өвөөгийн маань угшилтай хүрэн халзан гүү, эцэг нь Тосонцэнгэл сумын “Ардын зориг” нэгдлийн гаралтай “Өндөр хул” хэмээх азарга билээ.
Манайх 1995 оны зун Их Тахилтын уяаны шузган дээр зусах жилээ хул үрээгээ шүдлэн настай байхад нь сурган цагаашруулж, хурдан хүлэг болохыг бэлэгдэн хурдны уяанд засан сойсон юм. Тэр жил Тосон Тахилтын хэсэг уячид Түнэл сумын наадмын хурдан морийг Халиутын уяан дээр болох сургаар газрын дөхүүгээр нэлээд олуулаа Түнэлийн наадмыг зорьсон юм. Хул үрээний маань анхны наадам тэгээд залгаа сумын танил биш наадам их л сонин санаанд тодхон үлдсэн байдаг. Хүн мал олноороо цугласан өргөн сайхан тэр жилийн наадамд хул шүдлэн маань 90 гаруй хурдан шүдлэнгээс ирээдүйн их наадмуудыг тосон дуудаж 19-д баригдсан юм. Яагаад ч юм манай нутгийн уяачдын дунд сондгой тоог эрхэмлэдэг, тэр дундаа 9-ийн тоог их бэлгэшээдэг.
Энэ наадмаас хойш хул морь маань тасралтгүй 13 жилийн турш тоот хурдны тоонд орж торгон жолоогоо хэдэнтээ өргүүлж уясан эзэн унасан хүүхдээ баярлуулсан байдаг аа. Зарим нэгэн жилийн амжилтуудыг дурдвал: Соёолон жилээ аман хүзүүлж “Бат төрийн бахдалт хүлэг” цол чимэг хүртэн, нас нийлсэн жилээ буюу дүнсгэр насандаа сумандаа 10-т давхиж маргаангүй аварга морь болохнээ хэмээн яригдаж байлаа. Маргаангүй гэхийн учир нь нас нийлсэн жилээ 10 руу лавхан орсон их морь хуруу дарам цөөн байдагт байгаа юм. 1990-ээд оны эхэн үед Батмөнх гуайн халиун морь, Нямын хээр гэх хоёр морь хавчиг 6-д, Эрдэнэбаатарын хар морь аман хүзүүдсэн, Бадамдоригийн алаг морь, Баасанжавын хүрэн морь 2 нас нийлсэн жилээ 7-д давхисан амжилттай байдаг бөгөөд эдгээр 4 морины дараагаар манай хул морь багтах болов уу.
Гэвч “сайнд садаа” гэгчээр сайхан хүлгээ бид тэр бүр санаанд хүртэл уяж хурдлуулж чадаагүй юм. Урьд жилээ 10-т давхисан, аатай хурдан байх жилээ үлийд бүдрэн зөв урд талны туургандаа нэвт цус буулгаад уралдаж чадаагүй бөгөөд хөлтэй болох болохгүйн зааган дээр Баян-Эрхтийн Марууш гэдэг сайн хатгаач хүн хатгаж зассан юм. Тэрнээс хойш хул морины маань үнэнхүү хурд нь бүрэн хэмжээгээр гарахгүй байсан болов уу гэж бодогддог юм.
Гэсэн хэдийн ч эдгээр дурсамж дүүрэн он жилүүдийн туршид аав, хул морь, унасан хүүхэд гурав маань Тосонгийн наадамд 2003, 2005 онуудад айргийн дөрвөөр айрагдаж, 2004 оны Тосонцэнгэл сум байгуулагдсаны 80 жилийн ойд 9-д, Тосны голын Шар Чүлтэмийнхний ургийн баярт 130 гаруй хурдан шандастнуудаас айргийн 4-т давхиж нийт уралдсан том жижиг наадамдаа тогтмол 13-аас урагш олон жил давхиж, Тосонгийн наадмын айрагдах морьдын тааварт олон жил зогссон доо.
Хул морь маань шинж байдлын хувьд өндөр сэрвээтэй, матаас сайтай тэлүүхэн хавирга нь өргөн ташаатайгаа сайхан зохицсон, ханхар өргөн цээжтэй, нүд, магнай өргөн бүлтгэр, хүзүү урт, дэл сүүл өтгөн, салтаа уужим, шинж төгс хүлэг бөгөөд унаган ижилдээ бэлчин явахад тэр бүр анзаарагдахгүй, уягдаж сойгдоод ирэхээрээ хачин их өөр болдог хүлэг байлаа. Уяан дундаа уяа засал нь таараад ирэхээрээ улам л өндөр болоод байх шиг санагддаг байлаа.
Согоо хоёр чихээ урагш хатган, тунгалаг хар нүдээрээ тайвнаар ижил сүргээ харан, дөш мэт хар туурайтай шударга дөрвөн хөлөө тавиухан зогсож эвшээлгэн татаж буй нум мэт Хул морины минь гайхамшигт сайхан уяа, хурд орсон жилийнх нь дүр зураг гэрэл зурагт мөнхрөн үлджээ. Удамт хул морио өхөөрдөн хайрлахын учир нь янцгаах дуу нь нялх унаганых мэт тасалдан богино, богиноор эзэн хүүхдээ урин дуудах мэт байдаг нь хүлэг хүлгээс онцгойрох шинж болов уу.
Удамт хурдан хул морины минь унаган дуу үүрсэх нь уяач эзэн бидний зүрхэнд, чихэнд сонсогдож, унаган хул минь ижил сүрэгтээ тайван бэлчинэ. Хул морины минь ухаа хул зүсэнд буурал сор суужээ.
ДЭЛТЭЙ ЦЭНХЭР МСУХ-ны ажлын албаны ажилтан, ДМЦС-ийн багш Т.Наранхүү
2013.06.18





0 Сэтгэгдэл
ХХЗХ-ны журмын дагуу зүй зохисгүй зарим үг, хэллэгийг хязгаарласан тул ТА сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууны хэм хэмжээг хүндэтгэнэ үү. Хэм хэмжээг зөрчсөн сэтгэгдэлийг админ устгах эрхтэй.
-
7 цагийн өмнө Зүүн бүсийн сонгомол дээд насны ангилалд А.Түвшинт…
-
8 цагийн өмнө Зүүн бүсийн сонгомол дунд насны ангилалд Э.Бямбасү…
-
Лхагва, 17:57 минут Говийн бүсэд Д.Ариуннарангийн хээр хязаалан түрүүл…
-
Лхагва, 16:43 минут Говийн бүсэд М.Адъяабаатарын хар шүдлэн түрүүлжээ
-
Лхагва, 16:27 минут Зүүн бүсэд Э.Бат-Эрдэнийн Солонго зээрд түрүүлжээ
-
Лхагва, 16:13 минут Говийн бүсэд Б.Отгонсэлэнгийн хээр морь түрүүлжээ
-
Лхагва, 15:50 минут Баруун бүсийн сонгомол дээд насны ангилалд Т.Цэенд…
-
Мягмар, 21:23 минут Зүүн бүсэд Г.Пүрэвсүрэнгийн хүрэн халзан даага түр…
-
Мягмар, 21:13 минут Зүүн бүсэд С.Хүдэрчулууны зээрд соёолон түрүүлжээ
-
Мягмар, 21:07 минут Баруун бүсэд Б.Норовсамбуугийн халтар морь түрүүлл…
-
Мягмар, 16:53 минут Говийн бүсэд Б.Баярмагнайн бор соёолон түрүүллээ
-
Мягмар, 15:42 минут Баруун бүсэд О.Баатарын хонгор соёолон түрүүллээ
-
Мягмар, 11:56 минут Баруун бүсэд Б.Норовсамбуугийн Гоё хээр азарга түр…
-
Мягмар, 11:38 минут Говийн бүсэд Б.Тогтохын хүрэн халзан азарга түрүүл…
-
Мягмар, 09:53 минут Зүүн бүсэд Б.Саянсанаагийн халиун азарга түрүүллээ
-
Даваа, 22:40 минут Баруун бүсийн сонгомол бага насны ангилалд Л.Нямба…
-
Даваа, 20:21 минут Баруун бүсэд А.Ариунболдын зээрд даага түрүү магна…
-
Даваа, 16:41 минут Баруун бүсийн сонгомол дунд насны ангилалд эхний 1…
-
Даваа, 14:49 минут Баруун бүсэд Б.Дагвабазарын хээр хязаалан түрүүллэ…
-
Даваа, 14:06 минут Зүүн бүсэд Б.Баярхүүгийн зээрд шүдлэн түрүүллээ
-
Даваа, 10:56 минут Баруун бүсэд Батдоржийн Ганбаярын хээр халзан шүдл…
-
Даваа, 10:40 минут Увс аймагт болсон баруун бүсийн уралдаануудад түрү…
-
Даваа, 10:10 минут Баруун бүсийн шүдлэн насны морьд гарааны зурхай ру…
-
Даваа, 09:48 минут Зүүн бүсэд Ж.Батзоригийн хар хязаалан түрүүллээ
-
Даваа, 08:49 минут Дорнод аймагт болсон "Зүүн бүсийн хурд" уралдаануу…
-
Даваа, 07:56 минут Зүүн бүсэд 113 хязаалан бүртгүүлжээ
-
Ням, 17:43 минут Эрдэмт уяачид, эрэмгий хүлгүүд- Тод манлай уяач Д.…
-
Ням, 15:46 минут Хангайн бүсэд Б.Гөлөгсайханы бор шүдлэн түрүүллээ
-
Ням, 13:15 минут Хөдөлмөрийн баатар Б.Далай нутагтаа "Цэнхэр тэнгэ…
-
Ням, 11:56 минут Хангайн бүсэд 121 соёолон мордож, Н.Мөнхийн бор ха…
-
Ням, 11:28 минут Хангайн бүсэд 147 хязаалан мордож, Г.Хишигбатын хэ…
-
Бямба, 18:02 минут "Хангайн бүсийн хурд-2025" уралдаанд эхний 10-т ху…
-
Бямба, 17:43 минут Хангайн бүсэд М.Мөнхбатын хул морь түрүүллээ
-
Бямба, 12:02 минут Хангайн бүсэд Н.Мөнхзоригийн хээр азарга түрүүллээ
-
7-р сарын 25 -нд "Хангайн бүсийн хурд-2025" уралдааны сонгомол бага…
-
7-р сарын 25 -нд "Хангайн бүсийн хурд-2025" уралдааны сонгомол дунд…
-
7-р сарын 25 -нд "Хангайн бүсийн хурд-2025" уралдааны сонгомол дээд…
-
7-р сарын 13 -нд Сонгомол бага насанд Ч.Ганцогтын хээр түрүүллээ
-
7-р сарын 13 -нд Сонгомол бага насанд 105 даага бүртгүүлж, 76 мордл…
-
7-р сарын 13 -нд АХ-ын 104 жилийн ойн сонгомол дунд насны ангилалд…
-
7-р сарын 13 -нд Сонгомол дунд насанд Д.Даяндэмидийн Наран зээрд т…
-
7-р сарын 13 -нд Сонгомол дунд ангиллын хурдан хүлгүүд мордлоо
-
7-р сарын 13 -нд Сонгомол дунд насны ангилалд 106 хүлэг бүртгүүлжэ…
-
7-р сарын 13 -нд АХ-ын 104 жилийн ойн сонгомол дээд насны ангилалд …
-
7-р сарын 13 -нд Сонгомол дээд насанд Г.Хүрэлбаатарын хүрэн халзан …
-
7-р сарын 13 -нд Сонгомол дээд ангиллын хүлгүүд гарааны зурхай рууг…
-
7-р сарын 13 -нд Сонгомол дээд насны ангилалд 78 хүлэг бүртгүүлжээ
-
7-р сарын 12 -нд АХ-ын 104 жилийн ойд эхний 10-т хурдалсан даагану…
-
7-р сарын 12 -нд Ш.Мөнгөншагайн сартай хээр даага түрүүллээ
-
7-р сарын 12 -нд Уралдаанч Б.Нармандах: Уяач ах нараасаа суралцах г…
-
Ням, 17:43 минут Эрдэмт уяачид, эрэмгий хүлгүүд- Тод манлай уяач Д.…
-
Даваа, 08:49 минут Дорнод аймагт болсон "Зүүн бүсийн хурд" уралдаануу…
-
Бямба, 18:02 минут "Хангайн бүсийн хурд-2025" уралдаанд эхний 10-т ху…
-
Даваа, 16:41 минут Баруун бүсийн сонгомол дунд насны ангилалд эхний 1…
-
Мягмар, 09:53 минут Зүүн бүсэд Б.Саянсанаагийн халиун азарга түрүүллээ
-
Ням, 11:56 минут Хангайн бүсэд 121 соёолон мордож, Н.Мөнхийн бор ха…
-
Даваа, 22:40 минут Баруун бүсийн сонгомол бага насны ангилалд Л.Нямба…
-
Бямба, 12:02 минут Хангайн бүсэд Н.Мөнхзоригийн хээр азарга түрүүллээ
-
Даваа, 14:06 минут Зүүн бүсэд Б.Баярхүүгийн зээрд шүдлэн түрүүллээ
-
Лхагва, 17:57 минут Говийн бүсэд Д.Ариуннарангийн хээр хязаалан түрүүл…
-
Мягмар, 15:42 минут Баруун бүсэд О.Баатарын хонгор соёолон түрүүллээ
-
Мягмар, 21:23 минут Зүүн бүсэд Г.Пүрэвсүрэнгийн хүрэн халзан даага түр…
-
Даваа, 20:21 минут Баруун бүсэд А.Ариунболдын зээрд даага түрүү магна…
-
Даваа, 09:48 минут Зүүн бүсэд Ж.Батзоригийн хар хязаалан түрүүллээ
-
Лхагва, 16:27 минут Зүүн бүсэд Э.Бат-Эрдэнийн Солонго зээрд түрүүлжээ
-
Даваа, 10:10 минут Баруун бүсийн шүдлэн насны морьд гарааны зурхай ру…
-
Ням, 15:46 минут Хангайн бүсэд Б.Гөлөгсайханы бор шүдлэн түрүүллээ
-
Ням, 11:28 минут Хангайн бүсэд 147 хязаалан мордож, Г.Хишигбатын хэ…
-
Ням, 13:15 минут Хөдөлмөрийн баатар Б.Далай нутагтаа "Цэнхэр тэнгэ…
-
Мягмар, 11:38 минут Говийн бүсэд Б.Тогтохын хүрэн халзан азарга түрүүл…
-
Мягмар, 21:13 минут Зүүн бүсэд С.Хүдэрчулууны зээрд соёолон түрүүлжээ
-
Даваа, 10:56 минут Баруун бүсэд Батдоржийн Ганбаярын хээр халзан шүдл…
-
Даваа, 10:40 минут Увс аймагт болсон баруун бүсийн уралдаануудад түрү…
-
Мягмар, 11:56 минут Баруун бүсэд Б.Норовсамбуугийн Гоё хээр азарга түр…
-
Даваа, 14:49 минут Баруун бүсэд Б.Дагвабазарын хээр хязаалан түрүүллэ…
-
Мягмар, 16:53 минут Говийн бүсэд Б.Баярмагнайн бор соёолон түрүүллээ
-
Даваа, 07:56 минут Зүүн бүсэд 113 хязаалан бүртгүүлжээ
-
Лхагва, 16:13 минут Говийн бүсэд Б.Отгонсэлэнгийн хээр морь түрүүлжээ
-
Бямба, 17:43 минут Хангайн бүсэд М.Мөнхбатын хул морь түрүүллээ
-
Лхагва, 16:43 минут Говийн бүсэд М.Адъяабаатарын хар шүдлэн түрүүлжээ
-
Мягмар, 21:07 минут Баруун бүсэд Б.Норовсамбуугийн халтар морь түрүүлл…
-
Лхагва, 15:50 минут Баруун бүсийн сонгомол дээд насны ангилалд Т.Цэенд…
-
7 цагийн өмнө Зүүн бүсийн сонгомол дээд насны ангилалд А.Түвшинт…
-
8 цагийн өмнө Зүүн бүсийн сонгомол дунд насны ангилалд Э.Бямбасү…
Сэтгэгдэл бичигдээгүй байна