“Голсон юм голд орно” гэгчийн үнэн

Монголд ардчиллын салхи  нэвт салхилсан 1990 –ээд оны эхэн үеэр манай аав ээж  алдарт гурван аваргын нутаг Уйлган голоороо алдаршсан Цагаан-Үүр сумаас унаган нутаг Хөвсгөл аймгийн Тосонцэнгэл сумаа зорьсон юм. Миний аав найз нөхдийн нь бэлгэнд ирсэн бяруу шүдлэнгээс эхлээд хувьцаа, хувьдаа авсан хэсэг үхэр малаа туугаад нутгийн зүг гарсан юм.  /Зураг дээр баруун гар талаас тус сумын 2-р багийн уяач Р.Төмөрбаатарын “жижиг” хүрэн морь, Г.Батзоригийн “Манлай” хар морь, 4-р багийн уяач М.Манлайн хул морь, 1-р багийн Д.Доржийн саарал морь, айргийн тавд 2-р багийн уяач Ч.Батмөнхийн хурдан хул морь/ Тэгэхдээ сайхан толин сартай балар хүрэн байдас, бөгтөртэй жижэгхэн хээр байдас хоёрыг моринд дуртай эр хүний зангаар эрхгүй авсан гэдэг юм. Сартай хүрэн байдсыг өгсөн Цагаан-Үүр сумын Огнон Сэрээнэн гэх хүн “энэ хүрэн байдас манай Уйлганы Жамсран гэх айлын унага юм шүү. Манай эндхийн адуу ямар гадагшаа гарч үзсэн биш, гэхдээ энэ хавьдаа сайн адууны удам гэлцдэг. Эдний адууны удам эсэхээс жороо ордог юм, эсхүл хурдан болдог юм” гээд өгсийм гэдэг. Тосонд ирээд манай хоёр байдас нэлээд хэдэн  азарга дамжсан ба манайх ч гэсэн адуундаа азарга олж тавьж чадахгүй хэд гурван жил өнгөрлөө. Хуучин Ардын зориг нэгдлийн гаралтай Өндөр хул гэх азаргатай боллоо. Хул азарга хүрэн байдас хоёроос нэг охин хул унага гарсан юм. Дараа жил ногооноор манайх бас л азаргагүй болсон байлаа. Гэтэл Манз ахынх өвгөн хүрэн азаргаа солих гээд азаргаа өөр адуунд нэг жил маллах хэрэг гарч .Тэгэхэд нь миний аав тэр “өвгөн хүрэн” азаргыг ганцхан зун тавиад  “өвгөн хүрэн” агтанд тэр намраа явлаа. Ингээд  хатуухан  өвөл өнгөрч хавартай золголоо. Гүү унагаллаа . Сартай хүрэн гүү  маань хавчиг соёолон насандаа жижигхээн хүрэн унагатай зуслаа. Дэндүү жижигхэн унага байснаас ямар сайндаа манай дүү багадаа  “энэ бөөс шиг ганц хүрэн унага хэнийх юм бэ?” гээд л тоглодог байлаа. Дараа жил даага исгэл хөхлөө. Бид ч жижигхэн юм, сургаад яахэв гэлцээд өнжөөлөө. Шүдлэн болох жил нь Өгөөмөрт зусч байхдаа сургаад л уях боллоо. Дэндүү сайхан харайх төлөвтөй байв.Унаач хүүхэд нь Буниа ахын жижиг Ёоноо. Үрээ жижигхэн нэртэй хүү ч бас жижиг нэртэй .Ингээд сумын наадамдаа орлоо. Шүдлэнгээ бид хэн нь ч барианд ирэхийг харж чадалгүй хоцорчихлоо. Баригдсан эсэхийг үзэхээр морины комиссоор номероор нь шүүлгэв 13 –т баригджээ. Мөрий авлаа. Хязааландаа хавар өвчин тусаад бараг үхэх шахлаа. Соёолондоо хавар тардаж орсон туранхай үрээ бид дахин уялаа. Тэр жилээ үнэндээ сайхан харайж байлаа. Халиутын сунгаанд хошуу татаад л. Суманд ороход уяа хэтэрч орлоо. 4,5 аар явсаар байгаад сууж ахиад 13-т баригдлаа. Үүнээс хойш манайх “жижиг” хүрнийгээ  тоож уяхгүй хэдэн жил өнжлөө. Учир нь хэд хэдэн шилдэг сайн морьд манайхаас гарсан байлаа. Ахын  их хүрэн морь, аавын хул морь, дүүгийн үсэнд ирсэн Бяас ахын унаган бор хул морь, туулай хээр үрээ гээд л.
Сонирхуулж хэлэхэд нэг зун манай аав Чандмань-Өндөрийн Батчулуун гэдэг хүнтэй үхрийн наймаа хийгээд морь өгөхөөр тохирч “жижиг” хүрнийг ав гэлээ. Нөгөө хүн нь толгой сэгсрээд голсон юм гэсэн дээ. Тэр жилийн өвөл ах маань хавчиг хээр морио алдаад,  манай бор хул морь үхчихсэн юм. Тэгээд л зүй ёсны шаардлагаар  “жижиг” хэмээх хүрэн  морь  тоост хурднууд, торгон жолоотнуудтай дахин үзэхээр хурдны уяанд сойгдлоо. Тэр жилээ манай ээжийн талын ахан дүүс бид Их Тахилтын овооны наадмыг зохион байгуулж их насны 90 гаран хурд цуглан уралдсанаас “Жижиг” хүрэн морь 10–т баригдсан нь ирээдүйн амжилтын их гараа байлаа. Тэрнээс хойш Тосонгийн наадамд дараалан таваар айрагдаж, АХ-ын 87 жилийн ойн их байр наадамд түрүүлэн “Түмэн эх” цол чимэг авлаа. Нэг хэсэг гологдоод байсан морь маань Түмэн эхийг дуудууллаа. Өнөөдөр биднийгээ баярлуулан байгаа унаган хүлэг “Жижиг” хүрэн маань ирээдүйн их наадмуудад  эзэн биднийгээ баярын магнай асрын өмнө айраг уулгах тоо олон байгаа гэдэгт үл эргэлзэнэ.
Дашрамд дурдахад манай сартай хүрэн гүүний унаган эзэн болох алдарт Уйлган голын харьяат дээр нэр дурдсан Жамсран гэх хүн бол Дархан аварга МУГЖ Дарийн Дамдин гуайн хамаатны хүн гэж дуулсан.

"Дэлтэй цэнхэр" МСУХ-ны ажлын албаны дарга Т.Наранхүү