Морь хурдлуулдаг гэх “Хохимоо толгойн” цуурхал

Сүхбаатар аймгийн  уяачдын манлай болсон “баадуу” Ц.Дорж чухам морь яаж уяж, шинжиж  сурсан тухай худал цуу ярианы заримыг сурвалжлан магадалснаа өгүүллээ.  2009 оны зун Сүхбаатар аймгийн  Сүхбаатар сумаар явахад  нэгэн уяач ярьсан нь: ”Тэр үед Баадуу Дорж бид нар Бүрэнцогтын уурхайд хамт  ажилладаг байсан юм.  Уурхайнхан мөнгө сайтай. Идэшний мал, хурдан морийг манай  уурхайнхан л авдаг байлаа. Баадуу Доржийн морь тийм сайн хурдалдаггүй байсан юм. Нэг жил Мөнххаан сумын наадамд явж байгаад шөнө орой майхнаа босгон хонохдоо харанхуйд майхны хаяанд  бөөрөнхий юм байхаар нь дэрлээд унтаж.  Өглөө сэрээд хартал хүний хохимоо толгой байж. Тэр жилээс эхлээд л Баадуу Доржийн уясан морь  Мөнххаан сумын зургаан  түрүүг авч түүнээс хойш уясан болгон нь  хурдалдаг болсон юм даа.”  гэж ирээд л мэдэмхийрэн ярив.  Түүгээр ч үл барам орон нутагт сонин хэвлэлийн хуудаснаа хэвлэгдэн тараагдсан байх юм.
Ийм яриаг уншиж, сонссон хэн нэг мухар сүсэгтэн    “ үхсэн хүний толгой дэрэлж унтах” гээд   хохимоо толгой хайгаад явж байсан гэх яриа ч  байдаг.  Энэ цуурхлын бодит үнэнийг үр хүүхэд ах дүү нарын ярьснаар өгүүлье.
Уяач Дорж 1964 оны 07-р сарын 10-ны орой Мөнххаан сумын наадамд уралдахаар урьд жил нь тус суманд  түрүүлгэсэн  дөрвөн насны морьдоо уян /азарга, их нас, соёолон, шүдлэн / Мөнххаан сумын зүүн урд гурван км орчим зайд орших Түгийн овооны баруун урд хормойд ирж  морьдоо тавьж, манаж хоножээ.
Түгийн овооны баруун жалганд  дээр үеэс хүн тавьдаг  байж.  Тэр шөнө дуу цахилгаантай бороо орж салхилахаар нь мориноосоо буугаад морио хөтлөөд явж байтал цахилгаан цахиж морь нь үргээд ухасхийхэд  малгай нь хийсээд газарт  унажээ. Тас харанхуйд газарт тэмтэртэл бөөрөнхий юм баригдахаар нь барьж үзтэл  цахилгааны гэрэлд  хүний хохимоо толгой харагдаж гэнэ. Цочинн шидчихээд цахилгааны гэрэлд  малгайгаа үргэлжлүүлэн хайвал мориных нь дор байх тул авч өмсөөд мориндоо мордон холджээ. Гэвч цаанаа л нэг эвгүйцээд байсан тул бороо зогсонгуут сумын төв руу явж Наваан гэдэг танил ахындаа очоод хүү  Дорждэрэмийг нь сэрээн  “өглөө морьдоо бариад ирээрэй” гэж хэлээд унтаад өгчээ. Дорждэрэм өглөө морьдыг нь барьж адуугаа  аваад ирэхэд Дорж босохгүй   л байж.  
 Наваан “Дорж чи босооч ээ. Азарга мордож байна” гэхэд дуртай дургүй босч ирж азаргаа мордуулаад “ Наваан ахаа дотор арзайгаад байна шил архи хэрэгтэй байна” гэжээ.
Наваан ч архи гаргаж өгөөд “Чи яагаад хэвтээд хачин эвгүй  байгаа юм бэ ?  одоо азарга ирэх дөхөж байна” гэхэд  Дорж  “ах минь та л тосоод хараад ирнэ биз” гээд урд шөнө  үзсэн зүйлийнхээ тухай ярьжээ. Зуу татаж зоригоо чангалаад байтал хүрэн азарга нь түрүүлж ирснээр  түүний хамаг бие нь тавирч улмаар их нас соёолон нь түрүүлснээр баяр хөөрөөр бялхаж бодож санах юмгүй болж сайхан болсон байна.  Маргааш нь шүдлэн түрүүлгэж өнгөрсөн жилийн адил дөрвөн түрүүг авчээ.  Гэвч энэ нь хохимой толгойтой огтын холбоогүй бөгөөд морь уяж түрүүлгэнэ гэдэг ухаантай хүний ажил. Өөрөөр хэлбэл хөрөнгө чинээ сайтай, уяж шинжих авъяас,   мэргэшилтэй, залхуугүй, хөдөлмөрч хүний ажлын үр дүн гэж хэлж болох юм. “Баадуу” Дорж гэдэг уяачийн  морь уяж шинжих өндөр мэдлэг,  мэдрэмж, залхуугүй ажилсаг хүн байсныг судалж суралцвал эрдэм ухаанаас  нь илүү хүртэх буй заа.  Хохимой толгой дэрэлж унтаад хэрэг болохгүй шүү гэж л хэлэх гэсэн юм.         

 Намсрайцэрэнгийн  Санжаадорж                            2012.12.25.