Өвөрхангай аймгийн Богд сумын уяач Ө.Мөнхбаяр: Хүнхрээгийн Дахшига гуай шиг морь таньж авдаг хүн цөөрч

- Хурдан морьтой хувь заяагаа холбосон үе хэдийд вэ?
- Би бага залуугаасаа л адуунд их хорхойтой, хангал догшны нуруун дээр сайн тогтдог, эмнэг хангал сургадаг байлаа. Нэг жил бүүр 30 хангал сурган болзол хангаж, мориор шагнагдаж ч явлаа. Анх 1950-иад оноос морь уяж эхэлсэн. Дунд нь ажил алба гээд нэг хэсэг завсарлаад, 1990 оноос хойш морь уяж байна даа.

- Олон жил хурдан морины сүүл боож яваа хүн байна. Мэдээж олон айраг түрүү хүртсэн байх даа? Сүүлийн үед ямар морьдоор наадаж байна?
- Намайг ид уяж байхад наадам цөөн, жилдээ ганц л нааддаг байлаа. Одоо бол бүсийн уралдаан, ойн баяр, овоо тахилга гээд олон болж дээ. Би ч нийтдээ арваад л айраг, түрүү авсан даа. Хэдэн жилийн өмнө Сүхбаатарын Эрдэнэцагаанаас хонгор, Булганы Бүрэгхангайгаас нэг хээр азарга авч адууныхаа цусыг сэлбэсэн юм. Тэрнээс хойш манай адууны үр төл, угшил сайжирч байна. Одоо нэг хонгор азарга маань их сайн давхиж байгаа. Энэ жил сумын 90 жилийн ойн баяраар түрүүлсэн. УИХ-ын гишүүн Батхүү манай нутагт ирээд надад “Толин хул” азарганыхаа төлөөс нэг гүү өгнө гэсэн.

- Таныг моринд жороо оруулдаг гэж хүмүүс ярьцгааж байсан? Яаж жороо оруулдаг юм бэ?
- Морийг ойр зуур малд явах, өглөө оройд унахад гайгүй гишгэдэл оруулаад байж болдог л юм. Жороо оруулахад ер нь дээгүүр орохоор морийг хатируулна, хатирааг нь тэлсээр байгаад оруулна. Доогуур орохоор морийг шогшуулна, гэлдрүүшийг нь бага багаар ахиулж байгаад л жороо оруулна даа. Миний нэг сургасан хээр морь сумандаа гишгэдэлтэй шилдэг жороо мориор шалгарч байлаа. Дээхэн мал малаас хурдан морь, жороо морь хоёр л хамгийн үнэтэй нь байлаа шүү дээ. Хэчнээн сайхан атан тэмээ байгаад, хэчнээн сайхан бүдүүн шар үхэр байгаад хурдан жороо морь шиг үнэд хүрч байгаагүй.

- Таны багад хурдан жороо морьд ямар үнэ хүрч байв?
- Хурдан жороо морийг арав гаруй тэмээгээр, азарга адуугаар авлаа гэж дуулддаг байсан шүү.

- Та залуудаа адууны наймаа хийж байв уу? Дээд тал нь ямархуу ханшаар авч байв?
- Ганц нэг адууны наймаа хийж байсаан. 60-аад оны үед жаахан жороо болмоор үрээг хоёр тугалтай үнээн дээр 500 төгрөг өгөөд авч байлаа. Миний түрүүн ярьсан жороо хээр морь минь шүү дээ. Дээхнэ үед би жороо морь их сонирхдог байсан. Сүүлийн үед хурдан морь сонирхож, адууны угшлаа сайжруулахад анхаарч байна.

- Танай нутгийн уяачидтай ярьж байхад Хүнхрээгийн голын унага хурдан гэх юм. Яагаад тэндхийн адуу хурдан байдаг юм бэ?
- Дээр үед Хүнхрээгийг голд нутагладаг Дахшига гэж хүн олон аймаг хошуугаар явж, адууны наймаа хийдэг байсан юм гэнэ лээ. Тэр хүн л энэ нутгийн адууг их сайжруулсан гэж сонссон. Дахшига өвгөн морь сайн шинждэг, адуу таньдаг, жинхэнэ хурдлах адууг олж чаддаг байсан гэдэг. Одоогийн залуучууд энд тэнд түрүүлж айрагдсан, хурд нь тодорчихсон адууг худалдаж авчирдаг болж. Эсвэл сонсож дуулснаараа тэдний адуу хурдан гэнэ гэж авдаг. Дахшига гуай шиг морь таньж авдаг хүн цөөрч дээ.
- Хүнхрээгийн голоос төрсөн хурдан адууны талаар?
- Дахшигын морьд ер нь дийлж уралдаж байсан даа. Чүлтэмийн бор морь гэж хурдан жороо морь сум орон нутагтаа их олон түрүүлсэн. Манай сум аймгаас 205 км, хамгийн хол сум. 1990-оноос өмнө аймгийн наадамд төдийлөн очиж уралддаггүй байлаа. Гэхдээ энд тэндээс хурдан адуу зөөхөөс өмнө манай нутгийн адуу аймагт айраг, түрүү зөндөө л авч байсан. Дуламжавын зээрд морь, Чимэддамбын загал соёолон үрээ аймагт түрүүлж, Дэмчигдорж гуайн цоохор морь аймагт айрагдаж байлаа. Сүүлийн үед Хүнхрээгийн морь манай сумаар гэлтгүй тарчихсан. Хэнтий, Дорнод, Сүхбаатар гээд зүүн аймгийн хурдан адуунууд ч их ирж байна, Эцэг адуу бол их зөөсөн дөө манайхан. Иймээс ч манай сумын адуу их сайжирч сүүлийн үед найр наадамд нутгийн унаган адуу айрагдахаа байж, энд тэндээс авчирсан адуу, тэдний үр төл их дээгүүр давхиж байна. Хурдан морийг хөгжүүлэх талаар улсаас ч арга хэмжээ авч байна. Түүний үр нөлөөгөөр хурдан угшлын адуу хаа сайгүй гарах боломжтой болжээ.

- Сүүлийн үед морь нь сайхан давхиж, нутаг орныхоо нэрийг гаргаж байгаа ямар залуучууд байна?
- Манай нутгийн Дэмчигийн Ганбат гэж залуу сайхан наадаж байгаа, Ноднин Дорноговь аймгаас авчирсан шаазгай даага нь энэ жил аймгийн наадамд түрүүллээ. Огтбишийн хүү Түвшин гэж залуу Дорноговиос азарга авсан нь суманд 2-3 жил түрүүлээд байгаа. Авирмэдийн Мөнхсайхан, Өөдөсийн Батжаргал гээд залуучууд хурдан адуу авчирч, сайн давхиулан сум орныхоо нэрийг өргөж байна даа. 

- Бидний урилгыг хүлээн авч сайхан ярилцсан танд баярлалаа.  Сэтгүүлийнхээ нийт уншигчдын өмнөөс танд эрүүл энх сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе.